Wstęp
Znana jako Wojna Izraela o Niepodległość lub “nakbah” – katastrofa – w świecie arabskim, w związku z ustanowieniem państwa żydowskiego, wojna ta toczyła się pomiędzy nowopowstałym państwem żydowskim Izrael a nieregularnymi oddziałami palestyńskimi oraz armiami pięciu krajów arabskich. Za oficjalny początek wojny przyjmuje się datę 14 maja 1948 r., czyli dzień, w którym Izrael proklamował niepodległość, lecz tak naprawdę pierwsza z czterech faz wojny rozpoczęła się w listopadzie 1947 r. Trwająca dwa lata wojna zakończyła się porozumieniem o zawieszeniu broni podpisanym pomiędzy państwem Izrael a pięcioma krajami arabskimi. Umowy te podpisane za pośrednictwem Organizacji Narodów Zjednoczonych nie doprowadziły do dyplomatycznego uznania Izraela przez świat arabski. Zamiast tego w “praktyce” stan wojny wpływał na kształt relacji arabsko-izraelskich do 1979 r., kiedy to podpisany został Traktat Pokojowy pomiędzy Egiptem a Izraelem.
Do końca stulecia wojna arabsko-izraelska z 1948 r. odcisnęła piętno na stosunkach międzynarodowych, regionalnych oraz lokalnych. Była to pierwsza z czterech głównych wojen arabsko-izraelskich toczonych o oficjalne uznanie Izraela oraz jego terytorium. Konflikt ten ukształtował narastające pragnienie Arabów palestyńskich do wyrwania Palestyny z rąk syjonistycznych założycieli Izraela. Po około osiemdziesięciu latach stopniowego budowania żydowskiego terytorium narodowego, państwo Izrael wyłoniło się z cienia Holokaustu. Przez następne trzy dekady Izrael poświęcał swe zasoby i energię dla zachowania integralności terytorialnej oraz przyjmowania będących w potrzebie żydowskich imigrantów. Choć Stany Zjednoczone w przeciwieństwie do Związku Radzieckiego niechętnie poparły ustanowienie Izraela, Waszyngton i Moskwa w końcu zaczęły osobno wspierać państwo żydowskie i świat arabski dodając konflikt arabsko-izraelski i Bliski Wschód do swej intensywnej rywalizacji w procesie zimnej wojny. Dla świata arabskiego wyeliminowanie skutków tej „katastrofy”, jaką było stworzenia Izraela – stało się centralnym punktem uwagi politycznej, spójności ideologicznej oraz celem nakładów finansowych przez kolejne dziesięciolecia. Ogłoszenie wojny przez prezydenta Egiptu Nassera w czerwcu 1967 r. miało na celu zniszczenie Izraela.
Przyczyny wojny
Bezpośrednią przyczyną konfliktu był spór o to czy państwo żydowskie powinno powstać na obszarach geograficznych starożytnej ojczyzny, strategicznie usytuowanych w środkowej części świata arabskiego i muzułmańskiego. W latach 1917–1947 brytyjski rząd kontrolował Palestynę zabezpieczając ją w celu ochrony swych własnych interesów w Egipcie oraz Kanale Sueskim będącymi ich strategicznym łącznikiem z Indiami, które znajdowały się wówczas pod panowaniem brytyjskim. Gdy w 1945 r. druga wojna światowa dobiegła końca Brytyjczycy, którzy przyznali Żydom i Arabom autonomię polityczną, lecz nie przyznali niepodległości Palestynie, zdali sobie sprawę z tego, że nie mogą powstrzymać zarówno syjonistycznych aspiracji do ustanowienia państwa żydowskiego, ani też zapewnić społeczności arabskiej ochrony praw politycznych. Wiosną 1947 r. Wielka Brytania przekazała kwestię przyszłości Palestyny ONZ. 29 listopada 1947 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ podjęło uchwałę o podziale Palestyny na państwa żydowskie i arabskie. Organizacja wezwała także do wprowadzenia międzynarodowej kontroli dla Jerozolimy oraz ustanowienia unii gospodarczej pomiędzy proponowanymi państwami arabskimi i żydowskimi. Francja, Stany Zjednoczone i Związek Radziecki głosowały za podziałem, podczas gdy Wielka Brytania wstrzymała się od głosu, a państwa muzułmańskie i arabskie zdecydowanie sprzeciwiły się planowi podziału domagając się ustanowienia jednego państwa, w którym Arabowie stanowiliby większość.
Izrael i Bliski Wschód, 1949-1967
Po głosowaniu w sprawie podziału Wielka Brytania zobowiązała się wycofać swoje wojska z Palestyny do lutego 1948 r. Ostatecznie data wycofania przypadła na 14 maja 1948 r. W trakcie opuszczania Palestyny Wielka Brytania nie współpracowała ściśle z Agencją Żydowską – głównym żydowskim organem politycznym w Palestynie. Zamiast tego zdecydowanie opowiedziała się po stronie arabskich interesów. Od końca lat 30-tych dwudziestego wieku Wielka Brytania nie zamierzała prowokować swych zarówno arabskich jak i muzułmańskich sojuszników nie chcąc narażać tym samym na szwank dostępu do ropy. Zgodnie z proarabską polityką, na początku 1948 r. Wielka Brytania nałożyła embargo na import broni dla sił żydowskich i przekazała strategiczne pozycje siłom arabskim w Palestynie.
Plan podziału dwóch państw według ONZ, unia gospodarcza z międzynarodową kontrolą nad Jerozolimą, listopad 1947.
Przebieg Wojny
Arabska polityczna oraz fizyczna opozycja wobec utworzenia państwa żydowskiego była tak samo gorliwie utrzymywana, jak zobowiązanie Syjonistów do ustanowienia ich państwa. Obie strony poczyniły przygotowania militarne i skonfrontowały się ze sobą. Zarówno Arabowie jak i Żydzi ustanowili jednostki milicji, a żydowskie grupy bojowe zaczęły tuż po rozpoczęciu konfliktu podlegać jednej strukturze dowodzenia.
Pierwszy etap wojny trwał od chwili wprowadzenia uchwały o podziale, czyli od 29 listopada 1947 r. aż do momentu, kiedy to Brytyjczycy opuścili Palestynę 14 maja 1948 r. Podczas tej fazy siły żydowskie były w defensywie, siły arabskie zgromadziły się, lecz z niewielką liczbą przywódców były zdezorganizowane a społeczność arabska nadal się rozpadała. Po tajnych rozmowach z przywódcami syjonistycznymi w 1947 i 1948 r., którzy obiecali Abdullahowi Transjordanii ziemie mające stanowić część państwa arabskiego, kierowany pragnieniem kontrolowania całej Jerozolimy emir wciąż był wrogo nastawiony do rodzącego się państwa żydowskiego.
W 1945 r. powstała Liga Państw Arabskich. Jej podstawową rolą było udaremnienie ustanowienia państwa żydowskiego w Palestynie. We wrześniu i październiku 1947 r. w odpowiedzi na propozycję przywódców syjonistycznych, przedstawiciele Ligi Arabskiej odmówili przyjęcia pokojowego rozwiązania dwupaństwowego stwierdzając, że wojna z Żydami może doprowadzić do całkowitej utraty Palestyny. Inni przywódcy arabscy w obliczu nadchodzącej wojny zaczęli wysyłać swe wojska w okolice granic Palestyny. Utworzyli Arabską Armię Wyzwolenia Palestyny. Około 10 tys. arabskich ochotników podzieliło terytorium Palestyny na sektory północne, środkowe i południowe. Karabiny, broń lekka oraz fundusze zostały dostarczone przez sąsiadujące państwa arabskie wraz z grupami utworzonymi pod dowództwem Iraku, Palestyny oraz Egiptu. Siły te miały niewielkie przeszkolenie wojskowe i były podzielone na tle rodzinnym, etnicznym, ideologicznym i regionalnym. Podczas wszystkich etapów wojny, przywódcy Egiptu i Jordanii oraz ich siły, nie współpracowały w zakresie planowania militarnego, wymiany informacji wywiadowczych i operacji. Przywódca Arabskiej Armii Wyzwolenia poważnie skonfrontował się z lokalnymi palestyńskimi przywódcami politycznymi. Istotny brak jedności wśród Arabów oraz bardzo długie okresy w dostawach i komunikacji dały szansę odizolowanym geograficznie i skromnie wyposażonym siłom żydowskim na zwycięstwo. W obawie o bezpieczeństwo swych rodzin setki tysięcy Arabów w Palestynie zostało zmuszonych do opuszczenia ziem i domów. Do czasu zakończenia wojny w 1948 r. ponad 700 tys. Arabów uciekło z Palestyny.
Siły żydowskie starały się chronić swoje odległe osady, podczas gdy siły arabskie skutecznie atakowały różne dzielnice w miastach oraz tereny wiejskie w Palestynie. Drogi pomiędzy osadami żydowskimi zostały odcięte, natomiast Żydzi przejęli kontrolę nad Hajfą, Akrą i Safed oraz innymi miastami na północy. Do maja 1948 r. Żydzi w Jerozolimie zostali praktycznie odizolowani od reszty kraju. Dzięki działaniom Agencji Żydowskiej wkrótce zaczęły docierać dostawy broni z Europy Wschodniej. Żydzi w sąsiednich krajach byli atakowani ponieważ uważano ich za syjonistycznych sympatyków. W konsekwencji powstania nowego państwa żydowskiego, narastający antagonizm, zmusił ponad 450 tys. żydowskich mieszkańców wielu krajów arabskich do opuszczenia swoich domów.
Jednak nawet groźby Departamentu Stanu o zablokowaniu transferu funduszy ze źródeł pochodzących od żydowskich filantropów w Stanach Zjednoczonych nie przekonał Syjonistów, by odłożyli na późniejszy termin ogłoszenie niepodległości nowego państwa. Pomimo silnego sprzeciwu Departamentu Stanu w sprawie utworzenia państwa żydowskiego, prezydent Truman oficjalnie uznał Izrael chwilę po ogłoszeniu deklaracji niepodległości. Jak się okazało, Izrael pozyskał prawie trzy czwarte środków potrzebnych na pokrycie kosztów wojny, wynoszących 300 milionów dolarów, od własnych obywateli, podczas gdy 86 procent kosztów zbrojeń Izraela pochodziło z zagranicznych źródeł.
Faza druga konfliktu trwała od momentu ogłoszenia Niepodległości Izraela, czyli od 14 maja do 11 czerwca 1948 r. Kiedy rozpoczęła się oficjalna wojna, Izrael zmobilizował około 30 tys. mężczyzn i kobiet; jednak połączone siły państw arabskich przekroczyły tą liczbę. Arabowie uzyskali również przewagę w liczbie posiadanego sprzętu oraz sił powietrznych. Mimo to, do końca maja Izrael zdołał odeprzeć egipski atak naziemny na południu kraju. Do 9 czerwca siły izraelskie złagodziły arabskie oblężenie Jerozolimy. Kiedy dwa dni później wprowadzono pierwszy rozejm ONZ, armia syryjska niewiele zyskała na północy, Egipcjanie zdobyli południowy przyczółek na pustyni Negew, natomiast armie Transjordanii i Izraela były już wyczerpane. Od czerwca ONZ próbowała pośredniczyć i nadzorować zawieszenie broni. Mediator ONZ, hrabia Folke Bernadotte przedstawił swój własny plan rozwiązania konfliktu palestyńsko-izraelskiego nie uwzględniając zarówno planu podziału ONZ, jak i wyników wcześniejszych walk. Jego idee rozwścieczyły Żydów, ponieważ próbował on podważyć prawo Izraela do istnienia. Po zweryfikowaniu i ponownym przedstawieniu propozycji rozwiązania konfliktu, został on zabity we wrześniu w Jerozolimie. Zastąpił go jego amerykański asystent Ralph Bunche, który negocjował podpisane pod koniec wojny zawieszenie broni.
Trzecia faza wojny trwała od 8 do 18 lipca 1948 r. Do tego czasu Departament Stanu USA zdał sobie sprawę z tego, że Izrael wygra wojnę, w najgorszym wypadku nie poniesie miażdżącej porażki. Okres rozejmu i przerwa w walkach zostały wykorzystane przez siły izraelskie i arabskie na dozbrojenie i zreorganizowanie swoich armii. Siły arabskie wzrosły do 40 tys. a Izraela do 60 tys.
Po obu stronach uzupełniono sprzęt i amunicję. Izrael pozyskał ropę z Rumunii, broń i amunicję z Czechosłowacji i Francji i w dalszym ciągu mógł liczyć na polityczne wsparcie ze strony Rosji. Wraz z nabyciem czołgów i artylerii zasoby militarne strony izraelskiej wyraźnie się poprawiły zwiększając tym samym jej szanse na zadanie ofensywnego ciosu. Podczas tej fazy Izrael wzmocnił swą kontrolę nad środkowymi i północnymi obszarami Palestyny, lecz na południu nadal chciał zająć pustynię Negew.
Zakończenie Wojny
Gdy w październiku rozpoczął się czwarty etap konfliktu, siły izraelskie liczyły wówczas 90 tys. mężczyzn i kobiet, w tym 5 tys. ochotników z zagranicy. Już we wrześniu Egipt zorganizował „rząd dla całej Palestyny” z siedzibą w Gazie – tzw. egipski reżim marionetek, lecz istniał on niecałe trzy miesiące. Tymczasem przywódcy Jordanii i Egiptu niezmiennie oczerniali się wzajemnie. Pod koniec grudnia Organizacja Narodów Zjednoczonych, która wielokrotnie wzywała do zawieszenia broni i rozejmu na wszystkich frontach, ostatecznie wydała wniosek o trwałe zawieszenie broni we wszystkich częściach Palestyny. Co istotne, pod koniec grudnia 1948 r. ONZ przyjęło rezolucję sugerującą, że uchodźcom pragnącym wrócić do swych domów i żyć w pokoju z sąsiadami należało to umożliwić lub też powinni oni otrzymać odszkodowanie za pozostawione mienie. Przeszkodą w realizacji tej rezolucji był przede wszystkim brak zgody, ze strony przywódców arabskich, na zawarcie pokoju z nowopowstałym państwem żydowskim, z kolei zaś przywódcy Izraela nie wyrażali zgody na powrót uchodźców do momentu uznania niepodległości Izraela przez państwa arabskie.
Po zakończeniu tego etapu konfliktu 7 stycznia 1949 r., siły izraelskie uniemożliwiły oddziałom egipskim utrzymanie obecności w rejonie Negewu. 12 stycznia na wyspie Rodos rozpoczęły się egipsko-izraelskie rozmowy o zawieszeniu broni, lecz żadne państwo arabskie nie negocjowało z Izraelem w bezpośrednich rozmowach. Państwa arabskie nie zezwoliły delegacji palestyńskiej na negocjacje z Izraelczykami. Niemniej jednak rozmowy egipsko-izraelskie doprowadziły do podpisania umowy o zawieszeniu broni 24 lutego 1949 r. Podobne umowy zostały podpisane przez Izrael z Libanem 23 marca, z Jordanią 3 kwietnia oraz z Syrią 20 lipca. Irak był jedynym państwem arabskim, które nie podpisało umowy o zawieszeniu broni z Izraelem. Nie podpisano żadnych traktatów pokojowych, które zakończyłyby konflikt pomiędzy Izraelem a państwami arabskimi; pierwszy z nich pojawił się wraz z traktatem egipsko-izraelskim dopiero w 1979 r. W 1949 r. nie podpisano umowy pomiędzy Izraelem a jakimkolwiek przedstawicielem palestyńskim; pierwszym podpisanym pomiędzy nimi traktatem były porozumienia z Oslo z 1993 r.
Konsekwencje Wojny
Co stało się po wojnie z obszarem zaproponowanym przez ONZ dla państwa arabskiego i żydowskiego w listopadzie 1947 roku? Izrael kontrolował całą Palestynę z wyjątkiem Strefy Gazy, którą zarządzał Egipt i tak zwany Zachodni Brzeg Jordanu zajęty podczas wojny i ostatecznie przyłączony do Jordańskiego Królestwa Haszymidzkiego w 1950 r.
[Inside the Slide: Zakończenie Wojny o Niepodległość Izraela, 1949- Gdy wojna o niepodległość Izraela dobiegła końca w marcu 1949 r., obszar kontrolowany przez Izrael wynosił 20,500 kilometrów kwadratowych, był to 37 procentowy wzrost w stosunku do terenu, który został przyznany państwu żydowskiemu w planie podziału ONZ z 1947; oraz 50 procentowy spadek względem państwa arabskiego zgodnie z planem Podziału ONZ.
- Rezultatem decyzji podjętej przez kraje arabskie o odrzuceniu planu podziału z 1947 oraz rozpoczęciu wojny była utrata terytorium oraz opuszczenie Palestyny przez Arabów. W 1950 Jordan dokonał aneksji Zachodniego Brzegu (6,070 kilometrów kwadratowych a Egipt przejął kontrolę nad Strefą Gazy – 390 kilometrów kwadratowych).]
Zachodni Brzeg i Strefa Gazy zostały zajęte przez Izrael podczas wojny w czerwcu 1967 r. Od 1949 r. do końca konfliktu w czerwcu 1967 r. stare miasto Jerozolimy oraz większość żydowskich miejsc świętych znalazły się pod całkowitą kontrolą Jordanii. Nie utworzono unii gospodarczej. Zarówno Jordania jak i Egipt nie pomogły w ustanowieniu państwa palestyńskiego po wojnie w 1948 r. na obszarach palestyńskich będących pod ich kontrolą, czyli w Strefie Gazy oraz na Zachodnim Brzegu. Dla Arabów palestyńskich wojna arabsko-izraelska z 1948 r. stała się traumatycznym punktem odniesienia w ich historii. Większość z nich została wysiedlona w czasie wojny i stała się pariasami żyjąc w sąsiednich krajach arabskich. Jedynie Palestyńczycy, którzy uciekli do Jordanii, otrzymali obywatelstwo tego kraju. ONZ powołała komisję pojednawczą w celu wprowadzenia w życie niedawno podpisanych rozejmów; utworzono również Agencję Narodów Zjednoczonych ds. Pracy w celu pomagania uchodźcom palestyńskim. Około 150 tys. Palestyńczyków pozostało w nowo utworzonym państwie Izrael i ostatecznie stało się obywatelami tego kraju. Palestyńscy uchodźcy żyjący poza Palestyną umocnili swoją świadomość narodową silnym zaangażowaniem w zniszczenie Izraela oraz pragnieniem powrotu do swych domów sprzed wojny. Dopiero w 1964 r. utworzyli własną Organizację Wyzwolenia Palestyny i niezmiennie nawoływali do zniszczenia Izraela poprzez walkę zbrojną. Dla większości świata arabskiego przetrwanie Izraela było poważną skazą we współczesnej historii arabskiej. Świat arabski kontynuował sprzeciw wobec Izraela poprzez konflikt, bojkot gospodarczy, międzynarodową izolację polityczną i zbrojne ataki partyzanckie. Zarówno arabscy pisarze, jak i izraelski dowódca Palmach Jigal Allon, podali przyczyny, dla których Syjoniści wygrali a strony arabskie przegrały wojnę.
Dla Syjonistów, którzy ciężko pracowali od końca XIX wieku na to, aby ustanowić terytorium, na którym Żydzi mogliby być wolni od prześladowań, wojna zakończyła się przywróceniem państwa żydowskiego. Nawiązywano do niego jako do uprawnionego odkupienia po tym, jak sześć milionów Żydów zostało zamordowanych w czasie przeprowadzonego przez Nazistów Holokaustu podczas drugiej wojny światowej. Była to tylko część ewoluującej historii; najważniejsze było to, że Żydzi bez władzy politycznej lub fizycznej w XIX wieku, przez ponad pół wieku nauczyli się jak wytrwać i improwizować w tworzeniu państwa. W końcu wojna arabsko-izraelska z 1948 r. utrwaliła tożsamość terytorialną światowego żydostwa w jego starożytnej ojczyźnie. Stała się ona sanktuarium dla innych potrzebujących i przechodzących trudy Żydów na całym świecie oraz potężnym przywiązaniem emocjonalnym zarówno dla Żydów jak i przedstawicieli innych wyznań.
- Derek Penslar, “Rebels Without a Patron State, How Israel Financed the 1948 War,” in Rebecca Kobrin and Adam Teller (eds.), Purchasing Power: The Economics of Modern Jewish History Jewish Culture in Contexts, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2015, s. 186-188 oraz 191.
- Jon and David Kimche, Both Sides of the Hill Britain and the Palestine War, London: Secker and Warburg, 1960, s. 223.
- Howard M. Sachar, A History of Israel From the Rise of Zionist to Our Time, New York:Alfred Knopf, 1976, s. 339.